Jaz – co to takiego?

Podczas żeglugi często spotykamy się z różnorakimi budowlami, zarówno na brzegu jak i na naszym szlaku żeglugowym na Mazurach. Zazwyczaj są one bardzo istotne i warto poświęcić chwilę na zapoznanie się z ich działaniem i wpływem na otoczenie.

Co to jest jaz?

Najprościej mówiąc jaz to budowla hydrotechniczna, która budowana jest w poprzek rzeki albo kanału. Zadaniem jazu jest piętrzenie wody w celu utrzymania jej stałego poziomu tak, aby zabezpieczyć tereny wokół rzeki przed powodzią, zaopatrywać w wodę elektrownie i umożliwić bezpieczną żeglugę. Są dwa rodzaje jazów: ruchome i stałe. Jaz ruchomy umożliwia regulację wysokości lustra wody, natomiast w jazie stałym regulacja ta jest niemożliwa. Jaz to przeszkoda nie do przepłynięcia, dlatego aby zapewnić bezpieczną żeglugę buduje się śluzy.

Budowa jazu

Ze względu na sposób budowy wyróżnia się jazy ziemne, ziemno-betonowe i gumowe. Najważniejszym podziałem jest jednak ten ze względu na sposób działania, czyli jazy stałe i jazy ruchome. Jaz ruchomy wyposażony jest w odpowiednie zamknięcia, umożliwiające regulację ich wysokości. Pozwala to na zarządzanie zasobami wodnymi rzeki.

Jaz składa się z dwóch podstawowych części: górnej (część nadwodna) i dolnej (część podwodna). Dolna część jazu chroni dno przed rozmyciem, przedłuża drogę filtracji oraz przejmuje obciążenia pionowe.

Zabytkowy jaz piętrzący „Iława” na rzece Iławce w Iławie (objęty ochroną konserwatorską 1 VIII 1978 r.), źródło: Wikimedia Commons na licencji CC

Jazy na Mazurach

Jaz możemy zobaczyć w pobliżu starego portu w Węgorzewie, przy zamku – tutaj poziom wody w rzece Węgorapie regulowany jest za pomocą jazu. Działający w obecnym miejscu jaz istnieje od blisko trzystu lat (od lat 60 XVIII w.), gdy zbudowano port w Węgorzewie i kanały łączące Wielkie Jeziora Mazurskie.

Obecnie nominalna wysokość piętrzenia dla jazu wynosi 0,8 m. Jaz ten wraz z jazem „Węgornia” na Kanale Młyńskim reguluje poziom wody w Jeziorze Mamry.

Jednak pierwsze konstrukcje piętrzące wodę w pobliżu zamku powstały już w XIV w. po wybudowaniu młyna zamkowego.

Zamek w Węgorzewie z widocznym obok jazem, źródło: Wikimedia Commons na licencji CC

W pobliżu jeziora Śniardwy znajduje się jaz Kwik. Położony w południowo-wschodniej części jeziora Śniardwy, na kanale łączącym jezioro Śniardwy z jeziorem Białoławki. Sam kanał nazywany jest trochę na wyrost kanałem Śniardwy. Jest nieżeglowny a jego długość wynosi zaledwie 1,5 km. Szerokość waha się między 10–15 m, a głębokość – 1,5–2 m. Dno pokrywa roślinność wodna, miejscami bardzo bogata. Występuje tu prąd wodny, którego siła zależy od spustów wody między jeziorami, przez co woda jest niezwykle klarowna.

O historii jazu wiadomo niewiele, można się jedynie domyślać, że powstał wraz ze śluzą w Karwiku. Wskazuje na to różnica poziomów jezior Białoławki i Roś (115 m n.p.m.), w stosunku do jeziora Śniardwy (116 m n.p.m.). Jaz nie jest regulowany.

To ciekawe miejsce zapewne odwiedzimy w trakcie Ekspedycji Śniardwy 2024.

Jaz Kwik (Wyszka). Fot. Anna Teresa Zduńczyk (zdjęcie umieszczono za zgodą autorki).

Kanał Śniardwy to niewielki, nienadający się do żeglugi kanał łączący jezioro Śniardwy z jeziorem Białoławki. Rozpoczyna się w niewielkiej zatoce Kwik na wschodnim wybrzeżu jeziora Śniardwy. Na nim ulokowana jest przedstawiony na zdjęciu jaz Kwik. Inna, lokalna nazwa kanału i jazu to Wyszka.

Drogą lądową można tu dotrzeć z drogi krajowej nr 63 (Pisz – Orzysz), skręcając w stronę wsi Kwik. Dalej prowadzi droga szutrowa w kierunku wsi Zdory. Drogą tą prowadzi też Mazurska Pętla Rowerowa.

Niebezpieczeństwo

Przepłynięcie przez jaz, może spowodować wiele niebezpiecznych „skutków ubocznych” między innymi złamanie, bądź pęknięcie którejś z części szkieletu jachtu. O zdradzieckiej budowie jazu mowa jest także w książkach.

John Flanagan przedstawił historię załogi „Czapli”, która musiała pokonać kilka takich progów wodnych.

– Jak się miewa nasz okręt?
Hal przygryzł wargę. Nie było powodu, by ukrywać dalej prawdę.
– Źle się miewa – wyznał. – Obawiam się, że straciliśmy kil.
Stig pobladł.
– Całkowicie?
Hal pokręcił głową.
– Gdyby był zupełnie zmiażdżony, nie utrzymalibyśmy się na
powierzchni. Prawdopodobnie jest pęknięty. Czuję, że „Czapla” mnie nie
słucha, kiedy próbuję nią manewrować.
– Jak w takim razie chcesz się dostać do Hallasholm? – zdziwił się
Thorn.
– Wezmę ze sobą Edvina, popłyniemy na żaglach. We dwóch damy radę
halsować. Powinna wytrzymać, to raptem pół dnia żeglugi. Byle tylko
utrzymała się pogoda.

Jak widać dla tej jednostki skończyło się to tragicznie.

Wpływ jazów na środowisko

Jazy budowane są w celu utrzymania stałego poziomu rzeki dla celów żeglugowych, zaopatrywania w wodę lub częściowego zabezpieczenia przed powodzią, a także do celów energetycznych. W Polsce istnieje ponad 4600 takich konstrukcji. Są użyteczne pod względem gospodarczym, jednak ich wpływ na ekosystemy rzek jest zdecydowanie negatywny.

Jazy, podobnie jak zapory i inne budowle spiętrzające wodę stanowią sztuczne bariery dla migracji organizmów wodnych. Dlatego przy takich budowlach często tworzy się tzw. przepławki, które umożliwiają wędrówkę rybom i innym organizmom wodnym w obu kierunkach. Przepławka umożliwia także przepływ rzecznego rumowiska i zapobieganie zamulaniu koryta rzeki powyżej jazu.

Śluza – jak to działa?

Jacht wpływa do komory przez jedną otwartą przegrodę, dopływa do drugiej zamkniętej przegrody i tam się zatrzymuje, ale nie cumuje do knag! Następnie obie przegrody są zamykane i woda jest wypuszczana z jednej z nich. Po wyrównaniu się poziomów w komorze oraz kanale wylotowym otwarte zostają wrota i jednostka może wypłynąć z komory na niższym poziomie. Śluza działa dokładnie tak samo w obu kierunkach. Komora śluzowa jest zamykana ruchomymi wrotami, które otwierane są zawsze pod prąd: gdy poziom wody po obu stronach wrót jest różny, woda sama dociska i uszczelnia wrota.

Mazurskie śluzy

Na Mazurskich szlakach są tylko trzy śluzy: Karwik, Guzianka i Przerwanki. Jedną z najczęściej uczęszczanych i co za tym idzie najbardziej znanych jest śluza Guzianka. Powstała ona już w 1900 roku. Jest bardzo istotnym elementem konstrukcyjnym na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich. Łączy jezioro Bełdany z jeziorem Guzianka Mała, znajduje się w południowej części Szlaku. Pomiędzy tymi zbiornikami jest aż 2- metrowa różnica poziomu wody.

Więcej o działających śluzach na Mazurach piszemy w artykule Gdzie jest trzecia śluza na Mazurach? 

Tłok na śluzie Guziance – częsty widok w szczycie sezonu żeglarskiego.

Słowniczek przydatnych pojęć:

• ostroga – prowadzi do zwiększenia głębokości koryta, dzięki czemu odprowadzana jest większa ilość wody i możliwa żegluga większymi jednostkami
• warkocz – zawirowania wody, które tworzą się czołem ostrogi
• opaska – wzmocnienie linii brzegowej przed erozją i osuwaniem
• dalby – bardzo grube pale służące do cumowania

Magdalena Bełkot

Studentka Fizjoterapii na wrocławskim AWFie, trenerka akrobatyki sportowej, wychowawca kolonijny, żeglarz jachtowy, sternik motorowodny. W żeglarstwie zakochała się już w wieku 8 lat. Wyznaje zasadę, że „w ciszy, czy w czasie burzy, Trzeba przy pracy śpiewać”. Uwielbia śpiewać zarówno przy wieczornym ognisku jak również podczas codziennej żeglugi – jej załoga śpiewa razem z nią! Kocha pracę z ludźmi i przekazywanie im swoich umiejętności. Lubi kiedy na jachcie panuje przyjazna, rodzinna atmosfera, ale to dyscyplinę stawia na pierwszym miejscu. Jej największym żeglarskim marzeniem jest rejs dookoła kuli ziemskiej.

Spotkasz ja na naszych rejsach i obozach żeglarskich dla młodzieży.

Bibliografia:

• Na głównym zdjęciu: Jaz przy Wyspie Bolko w Opolu (Polska), źródło: Wikimedia Commons na licencji CC.
• Jaz, [w:]https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaz
• Zabytkowy jaz piętrzący „Iława”, źródło: Wikimedia Commons na licencji CC
• Zamek w Węgorzewie z widocznym jazem, źródło: Wikimedia Commons na licencji CC
• Jaz w Kwiku, [w:] https://mazury24.eu/atrakcje-turystyczne/jaz-w-kwiku,858 [dostęp 19.10.2022]
• Jaz w miejscowości Kwik, fot. Anna Teresa Zduńczyk (zdjęcie umieszczono za zgodą autorki), źródło https://www.mapofpoland.pl/Kwik,zdjecie,120676,Jaz.html
• Jazy i zastawki w zrównoważonej gospodarce wodnej, [w:] Państwo Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, https://www.wody.gov.pl/aktualnosci/1136-jazy-i-zastawki-w-zrownowazonej-gospodarce-wodnej [dostęp 28.10.2022]

Ekspedycja Śniardwy

Pod koniec sierpnia ponownie wyruszymy na Ekspedycja Śniardwy 2024 żeglarską wyprawę na największe z polskich jezior. Uchodzi za nieprzyjazne i trudne w żegludze, a niektórzy mówią o niebezpieczeństwach tam czyhających – w istocie żegluga po Śniardwach jest wymagająca, ale nie taki diabeł straszny jak go malują. Warunkiem bezpiecznej żeglugi jest tutaj wiedza o podwodnych przeszkodach i miejscach, w których można się schronić w razie znacznego pogorszenia pogody.

Ekspedycja Śniardwy 2024